Góry w górach.

Szlakowskaz na Turbaczu.
Na jednej z tabliczek informacja o długości
Głównego Szlaku Beskidzkiego - 524 km.

fot. Autor

Czym tak naprawdę są Beskidy? Zapewne dla każdego czym innym. Dla jednych będą parkiem krajobrazowym z pięknymi widokami za oknem pensjonatu. Dla innych kurortem oferującym czyste powietrze i zdrową wodę. Niektórzy dostrzegą w nich rezerwat przyrody z ostoją dzikiej zwierzyny, a jeszcze inni doskonałe miejsce dla mniej lub bardziej aktywnego wypoczynku. Miejscowi widzą w nich zwykłe, szaro - kolorowe tło codzienności. Przyjezdni zobaczą sielską, zachwycającą scenerię, pełną romantyzmu i tajemniczości. Charakterystyczne, że niezależnie z którego miejsca patrzymy zazwyczaj pojmujemy je fragmentarycznie, przez pryzmat miejsc które są nam najlepiej znane. Rzadko pamiętamy o ich prawdziwej wielkości, zatrzymując swą uwagę na jednym grzbiecie lub dolinie, co najwyżej pojedynczej grupie górskiej. Dopiero dokładniejsze spojrzenie w mapy, bądź spotkanie ze szlakowskazem na dalekobieżnym szlaku (fot.1) stawia nas w osłupienie i przywraca świadomość ich rozmiaru. Dla jednych to odkrycie nowe, dla innych jakby przywrócenie pamięci lub niespodziewane spotkanie po latach. Nie od rzeczy zatem będzie pokazanie pełnego wymiaru Beskidów tym bardziej, że istotą tego bloga jest beskidzkie wędrowanie. Precyzyjna znajomość obszaru w jakim przyjdzie nam się poruszać wydaje się więc nieodzowna.
A obszar to nie mały i wielce zróżnicowany, zarówno przyrodniczo jak i kulturowo. Rozciąga się na długości kilkuset kilometrów, obejmuje kilkadziesiąt mezoregionów geograficznych – w tym kilkanaście pasm górskich - docierając na terytorium 4 państw. Ogólne ujęcie nie na wiele się tu przyda, bo nie pokaże różnorodności zagadnienia, a ona jest właśnie w przypadku Beskidów jedną z cech zasadniczych. Kluczem do zrozumienia ich problematyki jest świadomość, że w swojej rozległości obszarowej łączą i jednocześnie dzielą  krainy i ludzi w nich żyjących. Grzbiety górskie od wieków dzieliły i izolowały, ale dzięki temu stworzyły warunki dla rozwoju specyficznej wspólnoty kulturowej, niespotykanej na obszarach nizinnych. Ukształtowane zostało plemię ludzi gór, podzielonych na różne szczepy lecz spójnych i jednakich w swych kulturowych źródłach, bijących wysoko w górach. Ludzi ulepionych z tej samej gliny, utwardzonej tym samym trudem górskiego bytowania, tyle że w różnych ich zakątkach.
Znajomość podziału geograficznego obszarów beskidzkich jest zatem nieodzowna dla należytego zrozumienia ich różnorodności kulturowej. Dlatego nie sposób uniknąć jego szczegółowego przedstawienia. Beskidy to góry położone na obrzeżu jednego z największych systemów górskich w Europie i warto choć pobieżnie orientować się w tym układzie obserwując rozległe panoramy z ich szczytów. Mniej cierpliwym powinny wystarczyć poniższe mapki, bardziej ciekawskich namawiam jednak do dalszej lektury.




Beskidy w otoczeniu karpackim.

Opracowanie autorskie.







Podział Beskidów Wschodnich i Środkowych wg. J. Kondrackiego.

Opracowanie autorskie.



Podział Beskidów Lesistych i Połonińskich wg. J. Kondrackiego.

Opracowanie autorskie.

Beskidy pod względem geograficznym nie są w swojej górskiej postaci tworem samotniczym. Stanowią element o wiele większej całości - systemu górskiego Karpat - łańcucha pasm górskich rozciągających się nieprzerwanie od tzw. Bramy Węgierskiej pod Bratysławą, a Żelazna Bramą pod Rżawą w Rumunii, stanowiącą przełomowy odcinek Dunaju między nimi a górami Wschodnioserbskimi.  Karpaty to największy górotwór w Europie Środkowej, a drugi co do wielkości w całej Europie, zajmujący obszar o powierzchni prawie 187 tys. km². Ciągnie się na długości około 1300 km. Usytuowany jest pomiędzy Niziną Polską na północy, a Niziną Węgierską na południu, obejmując ją niejako z trzech niemal stron. Od wschodu Karpaty ograniczone są rozległymi połaciami Niziny Wschodnioeuropejskiej, docierając na południowym wschodzie niemal do wybrzeży Morza Czarnego. Od południa ogranicza je żyzna Nizina Wołoska zalegająca dolinę Dunaju, który z kolei stanowi naturalną ich granicę od strony zachodniej. Oddziela on tutaj Karpaty od górotworu alpejskiego.
Pod względem systematyki geograficznej Karpaty to Megaregion Karpacki, który dzieli się na dwie główne prowincje: Karpaty Zachodnie i Karpaty Wschodnie z linią podziału przebiegającą z północy na południe na Przełęczy Łupkowskiej w dolinie Osławy. Obie Prowincje dzielą się następnie na dwie Podprowincje: Karpaty Zewnętrzne i Wewnętrzne z zachowaniem części wschodnich i zachodnich. Główne pasma karpackie to odpowiednio na wschodzie: Beskidy Wschodnie, Alpy Rodniańskie, Hargita, Alpy Transylwańskie (Negoj 2536 m), Pasmo Banackie i Pasmo Biharskie; na zachodzie zaś: Beskidy Zachodnie (Diablak 1725 m), Pasmo Fatrzańskie (Dżumbir 2045 m), Uhrońskie (Stolica 1480 m) i Matrzańskie (Matra 1110 m).[1]

Z fizycznogeograficznego punktu widzenia Beskidy, to grupa pasm górskich stanowiących część Karpat Zewnętrznych, zarówno Zachodnich jak i Wschodnich, zwanych także fliszowymi ze względu na materiał geologiczny dominujący w ich budowie[2]. Rozciąga się pomiędzy dolinami rzek Beczwy (w Czechach) i Czeremoszu (na Ukrainie), na odcinku ok. 600 km pasem o szerokości dochodzącej do 70 km. Najwyższym szczytem Beskidów jest Howerla – 2061 m n.p.m. położona w południowo – zachodniej części pasma ukraińskiej Czarnochory w Beskidach Połonińskich, stanowiących część Beskidów Wschodnich. (Przed II wojną światową jej grzbietem przebiegała granica polsko-czechosłowacka). Zaś najwyższym punktem Beskidów Zachodnich jest Diablak – 1725 m n.p.m. - będący kulminacją masywu Babiej Góry, należącego do Beskidu Żywieckiego.

BESKIDY, jako ciąg karpackich łańcuchów górskich, pod względem geomorfologicznym dzielimy na trzy zasadnicze części:
BESKIDY ZACHODNIE – ciągnące się od Bramy Morawskiej (umiejscowionej pomiędzy rzekami Beczwa i Odrą) po łuku w kierunku wschodnim, do Przełęczy Tylickiej  - po słowackiej stronie zwanej Kurovske Sedlo - (683 m) i doliny rzeki Białej będącej dopływem Dunajca;
BESKIDY ŚRODKOWE , zwane także NISKIMI – od Przełęczy Tylickiej do Przełęczy Łupkowskiej (640 m);
BESKIDY WSCHODNIE lub WYSOKIE – położone są między Przełęczą Łupkowską a Przełęczą Przysłopiecką (1418 m) i na tym odcinku rozciągają się w kierunku południowo – wschodnim.

Powszechnie uznawany przez współczesną geografię polską podział regionalny Beskidów, jak i zresztą całego megaregionu karpackiego, stworzony został przez znakomitego polskiego geografa, profesora Jerzego Aleksandra Kondrackiego. Opisał on Karpaty kierując się międzynarodowymi standardami podziałów regionalnych wprowadzonymi przez ogólnoświatowe środowiska naukowe. W celu ich ujednolicenia dla wszystkich krain geograficznych świata wprowadzono system dziesiętny ułatwiający informatyczne skatalogowanie podziału fizycznogeograficznego, który w Europie zaczęto stosować już od roku 1964. System ten został wykorzystany przez Jerzego Kondrackiego do sklasyfikowania regionalnego najpierw Polski (1978 rok), a potem całych Karpat w drugim wydaniu pracy zatytułowanej „Karpaty” z 1989 roku[3]. 
Według tej systematyki świat podzielono na MEGAREGIONY, które dzielą się następnie hierarchicznie na PROWINCJE, PODPROWINCJE, MAKROREGIONY i MEZOREGIONY. Interesujący nas obszar beskidzki leży w megaregionie karpackim, oznaczonym w systemie dziesiętnym cyfrą 5, w dwóch prowincjach: Karpaty Zachodnie i Karpaty Wschodnie z numeracją odpowiednio 51 i 52. Z Karpat Zachodnich wydziela się podprowincję Zewnętrzne Karpaty Zachodnie o numerze 513, w skład której wchodzą między innymi makroregion Beskidy Zachodnie o numerach 513.4 - 5, oraz makroregion Beskidy Środkowe 513.7. W Karpatach Wschodnich natomiast wyróżnimy najbardziej nas interesujące pasma beskidzkie oznaczone numeracją 522. 1-2 .

BESKIDY ZACHODNIE dzielą się następnie na 14 mezoregionów[4] . Poza grupami górskimi uwzględniono w tym podziale trzy wybitne beskidzkie kotliny: Żywiecka, Rabczańska i Sądecka. Warto też zaznaczyć, że istnieje jeszcze jeden mezoregion Karpat Zachodnich, który wielu chętnie zaliczyłoby w poczet Beskidów. Chodzi o Pieniny. Są one co prawda od Beskidów zupełnie odmienne pod względem budowy geologicznej i wieku - i jako takie muszą być traktowane odrębnie - lecz obszarowo i kulturowo najbliżej im właśnie do nich. Idąc więc za przykładem Kazimierza Sosnowskiego, jednego z najwybitniejszych działaczy turystycznych, twórcy Głównego Szlaku Beskidzkiego, w opracowaniu tym dołączono je do listy mezoregionów  Beskidzkich, mimo że de facto do nich nie należą .

BESKIDY ZACHODNIE (513.4-5)
Beskid Śląsko – Morawski (513.44), leżący w całości po czeskiej, zachodniej stronie pasma granicznego, ciągnący na wschód od doliny Dolnej Beczwy, z najwyższą kulminacją Łysa Góra (1325 m.)
Beskid Śląski (513.45) – najbardziej na zachód wysunięty fragment polskich Beskidów od wschodu graniczący z Kotliną Żywiecką, od zachodu przez przełęcz Jabłonkowską i dolinę Olzy z czeskimi Beskidami Śląsko – Morawskimi. Od południa i południowego wschodu oddzielony jest doliną Soły, oraz granicą państwową ze Słowacją między Zwardoniem a Jaworzynką, zaś od północy zamyka go obniżenie Pogórza Cieszyńskiego. Najwyższy szczyt Skrzyczne (1257 m).
Kotlina Żywiecka (513.46) – szerokie na około 20 km obniżenie pomiędzy Beskidem Śląskim na zachodzie, Beskidem Małym od północy, Beskidem Makowskim od wschodu, oraz Beskidem Żywieckim od południowego Wschodu. Jej centralny obszar zajmują tereny miejskie Żywca u zbiegu Soły i Koszarawy.
Beskid Mały (513.47) – czasem zwany też Beskidem Polskim. Niewielka grupa górska stanowiąca północną granicę zasięgu Beskidów, rozłożona pomiędzy Pogórzem Śląskim na północy, doliną Skawy na wschodzie, Beskidem Makowskim na południowym – wschodzie, Kotliną Żywiecką na południu i Beskidem Śląskim na południowym – zachodzie. Najwyższy punkt  to Czupel (933 m).
Beskid Makowski (513.48) – zwany również Beskidem Średnim. Rozpościera się na północ od Beskidu Żywieckiego, pomiędzy Beskidem Małym na północnym - zachodzie a Beskidem Wyspowym na wschodzie. Od północy graniczy z Pogórzem Wielickim. Jego najwyższą kulminacją jest Mędralowa (1169 m)
Beskid Wyspowy (513.49) – od zachodu sąsiaduje z Beskidem Makowskim poprzez zlewisko Skawy, od północy z Pogórzem Wiślickim przez dolinę Łososiny[5], od południa z Gorcami i Beskidem Sądeckim poprzez doliny Kamienicy i Dunajca, który zamyka tę grupę także od wschodu. Od Zachodu zamyka go Kotlina Sądecka. Najwyższym punktem jest szczyt Mogielicy (1170 m).
Kotlina Rabczańska (513.50) – malownicze obniżenie terenu pomiędzy kilkoma grzbietami górskimi zwane dawniej Bramą Sieniawską. Od północy i północnego wschodu odgranicza go wyraźny wał Lubonia Wielkiego w Beskidzie Wyspowym, od południa i południowego – wschodu graniczy z Gorcami, od południowego - zachodu ogranicza ją Pasmo Podhalańskie, zaś od północnego – zachodu z Beskidem Makowskim. Głównym ośrodkiem miejskim jest Rabka – Zdrój. Najwyższa kulminacja to Grzebień (677 m).
Beskid Żywiecki (513.51) – jest to jedna z najwyższych i najrozleglejszych grup beskidzkich, tworząca system kilku, wyraźnie oddzielonych od siebie górotworów. Pierwszy od zachodu to Worek Raczański, przebiegający ku południowi, miedzy Przełęczą Zwardońską (675 m) a Przełęczą Glinka (845 m), z najwyższym szczytem Wielką Raczą (1236 m). Następnie gniazdo Romanki i Lipowskiego Wierchu z Romanką (1366 m) na zachód od Białej Soły i Soły. Dalej gniazdo Pilska (1557 m) między kulminacją Trzech Kopców (1216 m) a Przełęczą Glinne (809 m). Idąc ku wschodowi docieramy w końcu do najwyższego pasma całych Beskidów Zachodnich – Pasma Babiogórskiego, rozłożonego od Przełęczy Glinne do Krowiarek ( 1012 m) zwanych także Przełęczą Lipnicką, z królową Beskidów Babią Górą (1725 m). Na północ od Pasma Babiogórskiego ciągnie się ku wschodowi aż do doliny Skawy Pasmo Policy (1369 m). Jeszcze dalej na północy przebiega Pasmo Jałowieckie z najwyższym Jałowcem (1111 m). Najbardziej na wschód wysuniętą częścią Beskidu Żywieckiego jest Pasmo Podhalańskie z Żeleźnicą (912 m), które poprzez Przełęcz Sieniawską łączy się na wschodzie z Gorcami[6].
Gorce (513.52) –  grupa położona niemal w samym środku beskidzkiego tygla. Na zachodzie graniczy z Pasmem Podhalańskim poprzez Przełęcz Sieniawską i górny odcinek Raby. Od północy przylega do Beskidu Wyspowego za pośrednictwem dolin Raby i Mszanki. Granicę południową wyznacza Dunajec, oddzielając Gorce od Kotliny Nowotarskiej[7]. Jednocześnie stanowi on także wschodnie zwieńczenie na granicy z Pasmem Radziejowej w Beskidzie Sądeckim. Najwyższy szczyt Turbacz (1310 m).
Kotlina Sądecka (513.53) – mezoregion stanowiący obniżenie u zbiegu trzech rzek: Popradu, Dunajca i Kamienicy, z jednym z większych ośrodków miejskich u podnóży Beskidów - Nowym Sączem. Od północy zamknięta przez Pogórze Rożnowskie, od wschodu przez Beskid Niski, od południa pasma Jaworzyny i Radziejowej w Beskidzie Sądeckim, a od zachodu przez Beskid Wyspowy.
Beskid Sądecki (513.54)  – to grupa dwóch, wyraźnie oddzielonych  od siebie pasm, rozłożonych niejako w widłach Dunajca, Popradu i Kamienicy. Dolina Dunajca stanowi zachodnie i północne ograniczenie Pasma Radziejowej – zwanego także Pasmem Szczawnickim. Jego granicą wschodnią jest dolina Popradu, która z kolei zamyka od zachodu Pasmo Jaworzyny. Od północy i wschodu graniczy ono z dolinami Kamienicy i Mochnaczki. Na południu zamyka je potok Muszynka. Najwyższą kulminacją Beskidu Sądeckiego jest Radziejowa (1262 m).
Góry Czerchowskie (513.55) – mezoregion leżący w całości w granicach Słowacji. Graniczy od północnego wschodu i wschodu z Pogórzem Ondawskim, od południa z Kotliną Koszycką, od zachodu z Górami Lewockimi i od północnego – zachodu z Beskidem Sądeckim. Najwyższy szczyt to Minčol (1157 m).
Góry Kisuckie (513.56) – także jako dziedzina słowacka od północy ograniczone są doliną Bystricy, od wschodu pasmem Magury Orawskiej. Od południowego – wschodu graniczą z masywem Małej Fatry, zaś od zachodu z doliną Kisucy. Najwyższym szczytem jest Pupov (1096 m).
Magura Orawska (513.57) – słowackie pasmo górskie leżące pomiędzy dolinami dwóch rzek: Orawą na południu i Białą Orawą na północy. Na południowym - wschodzie graniczy z Małą Fatrą. Najwyższym szczytem jest  Minčol, wierzchołek o tej samej nazwie co ten w Górach Czerchowskich, tyle że nieco wyższy (1394 m).
Pieniny (514.12) – pasmo od zachodu i częściowo południa ograniczone doliną, Dunajca tworzącego we wschodniej ich części malowniczy przełom, wydzielający z zachodnich Pienin Właściwych łańcuch Małych Pienin na swoim południowo - wschodnim brzegu. Na północ od Pienin Właściwych rozciąga się grupa kulminacji zwana Pieninami Czorsztyńskimi. Graniczą one od północy z Gorcami i Beskidem Sądeckim, a od zachodu z Kotliną Orawsko – Nowotarską. Najwyższym pienińskim szczytem jest Okrąglica (982 m).

W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że różnorodność stanowiąca o pięknie beskidzkiego krajobrazu historycznego, daje o sobie znać najsilniej w  tych tematach, które zdają się podważać autonomię jej udziałowców. Podstawową zasadą odmienności zdaje się być negowanie zasad sąsiada nawet jeśli są one zbieżne z naszymi. Czyż nie na tym opierają się różnice kulturowe? Polacy, Słowacy, Ukraińcy, Czesi, Bojkowie, Łemkowie – wszyscy jesteśmy ludźmi i myślimy tak samo. Ale różnić się trzeba, bo to nas wyróżnia. Jeśli według Ukraińca śnieg jest biały, to według Polaka też, tyle że bardziej - i vice versa. Jeśli zaś w grę wchodzą sprawy graniczne – a nie ma nic bardziej granicznego niż Beskid – to kontrast będzie się potęgował. Nie inaczej rzecz ma się w przypadku dyskusji o systematyce Beskidów. Klasyfikację Jerzego Kondrackiego uznaje niemal cały świat zewnętrzny, a więc geografowie z krajów, które z Beskidami nie mają nic wspólnego. Za to najbardziej zainteresowani: Słowacy i Ukraińcy mają własne zdanie na ten temat i… chwała im za to. Bo właśnie tak wygląda odmienność kulturowa. Bez niej Beskidy straciłyby lwią część swego trans granicznego uroku.
Z klasyfikacją Beskidów Zachodnich Kondrackiego nie zgadzają się geografowie słowaccy, którzy w Beskidach usytuowanych na ich terytorium przyjmują odmienne kryteria. Dla przykładu, według nich Beskid Żywiecki to nazwa obejmująca swoim zasięgiem tylko część tej grupy górskiej, leżącą w granicach Polski. Cała słowacka część określana jest mianem Beskidy Kisuckie i razem z Beskidem Żywieckim należy do grupy Góry Kisuckie. Beskidy Kisuckie razem z Magurą Orawską – przez Słowaków zwaną Beskidem Orawskim - tworzą Beskidy Słowackie, które zaliczane są w ich systematyce do grupy Strednė Beskydy. Tutaj trzeba zauważyć, że nazwę tą tłumaczy się wprost jako Beskidy Środkowe i dlatego mylone są one często z makroregionem w klasyfikacji J. Kondrackiego.

Podział makroregionu BESKIDY ŚRODKOWE, zarówno po polskiej jak i słowackiej stronie karpackiego działu, nie przynosi zbyt wiele komplikacji. Odnajdziemy tutaj dwa mezoregiony w dziesiętnym systemie podziału geograficznego Karpat Jerzego Kondrackiego:
Beskid Niski (513.71). - jest to najniższy, ale za to najrozleglejszy z Beskidów. Rozpościera się on pomiędzy Przełęczą Tylicką (683 m) a Łupkowską (640 m) na długości ponad 90 kilometrów. Od zachodu oddzielony jest od Beskidu Sądeckiego dolinami Kamienicy Nawojowskiej i Mochnaczki, a od południa zamyka go główny grzbiet karpacki. Wschodnią granicę jego terytorialnego zasięgu stanowią doliny rzek Osławy i Osławicy, z Przełęczą Łupkowską, która w polskiej orografii stanowi umowne rozdzielenie między Karpatami Zachodnimi i Wschodnimi. Najwyższym szczytem tych najniższych Beskidów jest Busov (1002 m) położony po stronie słowackiej.
Pogórze Ondawskie (513.72) – po słowackiej stronie wododziału karpackiego, umiejscowione pomiędzy dolinami Laborca, Ondavy i Topli. Od północy graniczą z Beskidem Niskim, od wschodu z Bieszczadami Zachodnimi i pasmem Wyhorlatu, od południa z Niziną Wschodnio – Słowacką, zaś od zachodu z Górami Czerchowskimi. Najwyższy szczyt to Stebnicka Magura (900 m).

Systematyka podziału BESKIDÓW WSCHODNICH stwarza niekiedy pewne problemy ze względu na różnice w interpretacji tego zagadnienia pomiędzy źródłami polskimi, ukraińskimi i dawnymi radzieckimi. Nie ujmując niczego innym autorom, przychylić się tutaj należy do przytaczanego już w przypadku Beskidów Zachodnich Jerzego Kondrackiego[8]. Jego systematyka w tym przypadku będzie zbieżna metodologicznie  z zastosowanym wcześniej podziałem zachodniej części Beskidów, przez co najlepiej wpisze się w koncepcję opisu Beskidów oraz Głównego Szlaku Beskidzkiego jako całości. Wspomnieć jednak należy, że systematyka ukraińska, wyrażona przez podział zastosowany po raz pierwszy przez K.I. Herenczuka w 1968 roku[9], różni się od koncepcji J. Kondrackiego nieznacznie, najbardziej zaś co do nazewnictwa i szczegółów podziału niektórych grup górskich. Na przykład w ujęciu ukraińskim do Beskidów Wschodnich nie zalicza się Bieszczadów Zachodnich, zaś Bieszczady Wschodnie określa się mianem Beskidów Skolskich. Gorgany podzielone są na Zewnętrzne i Przywododziałowe, natomiast Góry Sanocko - Turczańskie i Beskidy Brzeżne zaliczone zostały do wspólnej grupy Beskidów Górnego Dniestru. Występują także rozbieżności co do zasięgu niektórych części Beskidów ale w odniesieniu do tematu tej pracy nie mają one zbyt wielkiego znaczenia.
Podział prowincji Karpaty Wschodnie oznaczonej liczbą 52 wg. Jerzego Kondrackiego obejmuje 5 podprowincji, w tym najbardziej interesującą nas podprowincję Beskidy Wschodnie (522), oraz Wewnętrzne Karpaty Wschodnie (523), Karpaty Mołdawskie (524), Karpaty Munteńskie (525), Subkarpaty Wschodnie (526). Beskidy Wschodnie jako podprowincja, postawione są więc wyżej w hierarchii tej systematyki geograficznych podziałów regionalnych od Beskidów Zachodnich, które stanowią zaledwie jeden z makroregionów.
Beskidy Wschodnie dzieli się na dwa makroregiony:

BESKIDY LESISTE (522.1)
Góry Sanocko – Turczańskie (522.11) – Najbardziej na północny wschód wysunięta część Beskidów. Leży pomiędzy Bieszczadami na południu, a Pogórzem Przemyskim na północy oraz dorzeczami Stryja i Sanu. Najwyższy szczyt to Magura Łomniańska (1024 m)
Bieszczady Zachodnie (522.12) – Rozciągają się pomiędzy Przełęczą Łupkowska na zachodzie - jest to jednocześnie ogólnie przyjmowana granica zachodnia Beskidów Wschodnich, a także Karpat Wschodnich – a Przełęczą Użocką na wschodzie oddzielającą je od Bieszczadów Wschodnich. Granicę zachodnią stanowi dolina Osławicy łącząca je z Beskidem Niskim. Na północnym wschodzie Bieszczady graniczą z zamykającymi od tej strony całe Karpaty Górami Sanocko – Turczańskimi. Tarnica (1346 m) jest najwyższym punktem tej grupy.
Bieszczady Wschodnie (522.13) –  grupa górska zwana także przez geografów ukraińskich Beskidami Skolskimi, rozciągająca się z północnego zachodu na południowy wschód pomiędzy Przełęczą Użocką a Przełęczą Wyszkowską. Oddziela Bieszczady Zachodnie od pasma Czarnochory. Największą kulminacją jest Pikuj (1405 m), jednocześnie najwyższy w całych Bieszczadach.
Beskidy Brzeżne (522.14) – Najbardziej zewnętrzne (północno wschodnie) pasmo beskidzkie leżące pomiędzy dolinami Bystrzycy Nadwórniańskiej od południowego zachodu i górnego Dniestru od północnego wschodu. Stanowi południowo wschodnie przedłużenie Gór Sanocko Turczańskich. Punktem kulminacyjnym jest Ciuchowy Dział (942m).
Gorgany (522.15) – poprzez Przełęcz Wyszkowską graniczą od północnego – zachodu z Bieszczadami Wschodnimi, od południowego - wschodu zaś z Beskidami Pokucko – Bukowińskimi poprzez Przełęcz Jabłonicką zwaną także Tatarską. Najwyższy punkt tego pasma to Sywula (1836 m)
Beskidy Pokucko – Bukowińskie (522.16) – Od północnego wschodu ich stoki schodzą do dolin Prutu i Seretu, będących dopływami Dniestru. Od zachodu i południowego – zachodu graniczą kolejno z Gorganami, Czarnohorą i Połoninami Hryniawskimi. Z południowego wschodu graniczą z rumuńskimi Obcinelami Bukowińskimi. Najwyższy szczyt to Jarowycia (1574 m).


BESKIDY POŁONIŃSKIE (522.2)
Połonina Równa (522.21) –  pasmo górskie rozciągające się pomiędzy dolinami rzek Uż (dopływ Laborca) na północnym zachodzie i Wicza na południowym wschodzie. Rozdziela ono Bieszczady Zachodnie od pasma Borżawy.  Najwyższy szczyt to Riwna (1482 m).
Borżawa (522.22) –  grupa trzech grzbietów rozciągająca się pomiędzy dolinami rzek Wicza i Rika na długości ok. 25 kilometrów. Przez dolinę Wiczy graniczy z Połoniną Równą, a dolina Riki oddziela ją od Połoniny Krasnej. Najwyższym szczytem jest Stij, zwany także Stohy (1677 m).
Połonina Krasna (522.23) – z polska zwana Czerwoną, rozciąga się pomiędzy przełomowymi dolinami dwóch rzek spływających na południowy – zachód z głównego grzbietu wododziałowego: Terebli i Terswy. Od południowego – zachodu schodzi do Kotliny Marmaroskiej, od północnego – wschodu graniczy z Gorganami. Najwyższym punktem jest szczyt  Syhłański (1563 m).
Świdowiec (522.24) – Od południa ogranicza go dolina rzeki Cisa, za którą rozpoczynają się Karpaty Marmaroskie. Od północy graniczy w Gorganami, od zachodu z Połoniną Krasną zaś od wschodu z Czarnochorą. Najwyższym wierzchołkiem jest Bliźnica (1883 m).
Czarnohora (522.25) – Położona jest miedzy Gorganami na północy, Świdowcem na zachodzie. Karpatami Marmoroskimi na południu i Beskidami Pokucko – Bukowińskimi na wschodzie. Na południowym wschodzie łączy się z Połoninami Hryniawskimi. To najwyższa grupa górska w całych Beskidach. Doliczyć się tu można przynajmniej 6 punktów powyżej 2000 m n.p.m. Najwyższym jest Howerla (2061 m).
Połoniny Hryniawskie (522.26) – Jeden z najmniejszych fragmentów Beskidów, położony na południe od Beskidów Pokucko – Bukowińskich  i na północ od Karpat Marmaroskich. Ich najwyższa kulminacja  to Baba Ludowa (1590 m).

Na koniec jeszcze tabele, które powinny nieco rozjaśnić sytuacje co do podziału Beskidów na poszczególne grupy górskie. Przedstawiają najwyższe kulminacje Beskidów Zachodnich i Pienin oraz Beskidów Środkowych, Lesistych i Połonińskich z uwzględnieniem podziału na poszczególne grupy górskie (mezoregiony). Uwzględniłem tutaj najwyższe szczyty tych grup w porządku od najwyższej wysokości bezwzględnej.

W tym miejscu bardzo istotna uwaga co do wyboru źródeł informacji. Ile w przypadku Beskidów Zachodnich, nazewnictwo oraz informacje o wysokościach najwyższych punktów nie powinny budzić większych wątpliwości, o tyle w przypadku Beskidów Wschodnich  mogą się one pojawić. Dla tych terenów odnaleźć można przynajmniej trzy rodzaje materiałów źródłowych: mapy polskie – pochodzące sprzed 1939 roku, uwzględniające polskie nazewnictwo terenowe; mapy rosyjskie tworzone głównie w drugiej połowie XX wieku w latach świetności Związku Radzieckiego; oraz źródła Ukraińskie lub Słowackie, pojawiające się w ostatnich latach coraz liczniej i podające informacje w ujęciu najbardziej współczesnym. Informacje w nich zawarte w wielu przypadkach różnią się od siebie w kwestiach nazewnictwa, wartości pomiarów wysokości, oraz szczegółami podziału geograficznego tych terenów. Ponieważ za osią przewodnią całego bloga jest historia i kultura polskich Beskidów oraz Głównego Szlaku Karpackiego, dla potrzeb tego opracowania uznałem, że najbardziej wartościowych informacji o Beskidach Wschodnich szukać trzeba głównie na przedwojennych mapach polskich. I choć na pewno nie przedstawiają najbardziej aktualnych informacji to jednak prezentują stan wiedzy i pogląd sytuacji terenowej z czasów kiedy GSK był tworzony. Tak więc informacje zawarte zarówno w tych tabelach, jak i w całej pracy, oparte zostały przede wszystkim na nich. Najbardziej miarodajne w interesującym nas temacie będą mapy przedwojennego Wojskowego Instytutu Geograficznego, popularnie zwane WIG–ówkami. Dotyczy to zwłaszcza arkuszy wydawanych między 1931 a 1938 rokiem w skali 1:100.000, w typie IV tzw. normalnym, czterobarwnym.

Tabela 1. Najwyższe kulminacje w poszczególnych mezoregionach dla Beskidów Zachodnich wraz z Pieninami.

BESKIDY ZACHODNIE (513.4-5) Mezoregion	NAJWYŻSZA KULMINACJA	WYSOKOŚĆ n.p.m.
Beskid Żywiecki (513.51)	Babia Góra Diablak	1725
Magura Orawska (513.57)	Minčol	1394
Beskid Śląsko – Morawski (513.44)	Łysa Góra	1324
Gorce (513.52)	Turbacz	1310
Beskid Sądecki (513.54)	Radziejowa	1262
Beskid Śląski (513.45)	Skrzyczne	1257
Beskid Wyspowy (513.49)	Mogielica	1170
Góry Czerchowskie (513.55)	Minčol	1157
Góry Kisuckie (513.56)	Pupov	1096
Pieniny (514.12)	Okrąglica	982
Beskid Mały (513.47)	Czupel	933
Beskid Makowski (513.48)	Lubomir	904

Tabela 2. Najwyższe kulminacje w poszczególnych mezoregionach dla Beskidów Środkowych.

BESKIDY ŚRODKOWE (513.7) Mezoregion	NAJWYŻSZA KULMINACJA	WYSOKOŚĆ n.p.m.
Pogórze Ondawskie (513.72)	Stebnicka Magura	900
Beskid Niski (513.71)	Busov	1002

Tabela 3. Najwyższe kulminacje w poszczególnych mezoregionach dla Beskidów Lesistych .

BESKIDY LESISTE (522.1) Mezoregion	NAJWYŻSZA KULMINACJA	WYSOKOŚĆ n.p.m.
Gorgany (522.15)	Sywula	1836
Beskidy Pokucko – Bukowińskie (522.16)	Hordie	1473
Bieszczady Wschodnie (522.13)	Pikuj	1406
Bieszczady Zachodnie (522.12)	Tarnica	1346
Góry Sanocko – Turczańskie (522.11)	Magura Łomniańska	1024
Beskidy Brzeżne (522.14)	Ciuchowy Dział	942

Tabela 4. Najważniejsze kulminacje w poszczególnych mezoregionach dla Beskidów Połonińskich.

BESKIDY POŁONIŃSKIE (522.2) Mezoregion	NAJWYŻSZA KULMINACJA	WYSOKOŚĆ n.p.m.
Czarnohora (522.25)	Howerla	2061
Świdowiec (522.24)	Bliźnica	1883
Połonina Borżawa (522.22)	Stij	1677
Połoniny Hryniawskie (522.26)	Baba Ludowa	1590
Połonina Krasna (522.23)	Syhłański	1563
Połonina Równa (522.21)	Riwna	1482

---

[1] Kazimierz Sosnowski, „Beskidy Zachodnie”, Księgarnia Geograficzna „Orbis”, Kraków 1924

[2] Robert Szewczyk „Szlakiem Beskidzkim”, Muza S.A., Warszawa 2008

[3] Jerzy Kondracki „Karpaty Wschodnie - charakterystyka ogólna i podział regionalny” w: „Pamiętnik PTT. T.3, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Kraków 1994.

[4] Jerzy Kondracki „Geografia fizyczna Polski”, Państwowe Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 1988

[5] Kazimierz Sosnowski, „Beskidy Zachodnie”, Księgarnia Geograficzna „Orbis”, Kraków 1924

[6] Stanisław Figiel „Czym jest Beskid Żywiecki”, w: Beskid Żywiecki – Przewodnik, Ofiyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2006.

[7] Mariola Stefanik, „W sercu Beskidów – Geografia i przyroda Gorców”, w: Gorce – Przewodnik, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2004.

[8] Jerzy Kondracki, „Karpaty” Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989

[9] Janusz Gudowski, „Ukraińskie Beskidy Wschodnbie. Monografia krajoznawcza”, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 1997.